انواع آسیب شناسی و کاربردهای آن در تشخیص بیماری‌ها
انواع آسیب شناسی یا پاتولوژی یکی از شاخه‌های اصلی علوم پزشکی است که به مطالعه علت، ماهیت و فرآیند بیماری‌ها از طریق بررسی تغییرات ساختاری و عملکردی در سلول‌ها، بافت‌ها و مایعات بدن می‌پردازد. این دانش به‌عنوان پایه‌ای حیاتی برای تشخیص دقیق بیماری، انتخاب درمان مناسب و پیش‌بینی سیر بیماری به شمار می‌رود. در این مقاله با انواع آسیب شناسی و نقش هرکدام در روند تشخیص و درمان آشنا می‌شویم.
انواع آسیب شناسی
در پزشکی، تخصص‌های زیادی وجود دارد که هر کدام دارای چندین زیرمجموعه و زیر شاخه هستند. پاتولوژی به عنوان یک تخصص دارای دسته‌بندی‌های بسیاری است که هر کدام بر شرایط و بیماری‌هایی که در بخش‌های خاصی در بدن یافت می‌شود، تمرکز دارد. در این بخش انواع آسیب شناسی را بررسی می‌کنیم.
سه نوع اصلی آسیب شناسی وجود دارد:
- پاتولوژی تشریحی (Anatomical pathology)
- پاتولوژی بالینی (Clinical pathology)
- پاتولوژی مولکولی (Molecular Pathology)
این زیرگروه‌ها را می‌توان به دسته‌های اختصاصی‌تری نیز تقسیم کرد. پاتولوژی رشته متنوعی است زیرا تعداد بیماری‌ها زیاد است و روش‌های مختلفی برای مطالعه بیماری‌ها وجود دارد. پاتولوژی به شاخه‌های بیشتری نظیر پاتولوژی ژنتیکی و پاتولوژی دیجیتال نیز تقسیم می‌شود که در ادامه به معرفی آن‌ها می‌پردازیم.
آسیب‌شناسی تشریحی به بررسی ویژگی‌های ماکروسکوپی و میکروسکوپی بافت‌ها و اندام‌های بدن برای تشخیص بیماری می‌پردازد. این شاخه در تشخیص تومورها، عفونت‌ها، التهابات مزمن و بسیاری از اختلالات ساختاری نقش کلیدی دارد.
زیرشاخه‌های اصلی آسیب‌شناسی تشریحی شامل موارد زیر است:
آسیب شناسی تشریحی چیست و چه کاربردی دارد؟
1. آسیب شناسی جراحی (Surgical Pathology)
آسیب شناسی جراحی شاخه‌ای مهم از آسیب شناسی است که بر بررسی بافت‌ها برای ارائه تشخیص قطعی بیماری‌ها تمرکز دارد. این رشته، شامل تجزیه و تحلیل نمونههای برداشته شده با جراحی است که می‌تواند شامل بیوپسی‌های کوچک پوست، بیوپسی‌های با سوزن هسته‌ای برای تشخیص سرطان و تومورهایی مانند توده سینه باشد. بررسی‌های پاتولوژی جراحی شامل مراحل مختلفی از جمله معاینه ماکروسکوپی، معاینه میکروسکوپی (هیستولوژیک)، تثبیت شیمیایی، تهیه بافت منجمد و رنگ‌آمیزی بافتی است.
2. آسیب شناسی بافت یا هیستوپاتولوژی (Histopathology)
این شاخه به بررسی بافت‌ها در زیر میکروسکوپ پس از رنگ آمیزی با رنگ‌های مناسب می‌پردازد. در این بخش، معمولاً از رنگ‌های خاص یا آنتی‌بادی‌های نشاندار برای تفکیک ساختارهای سلولی و شناسایی تغییرات پاتولوژیک استفاده می‌شود.
3. آسیب شناسی سلولی یا سیتوپاتولوژی (Cytopathology)
تحلیل سلول‌های جدا شده از مایعات بدن یا سلول‌های حاصل از خراش و آسپیراسیون در سیتوپاتولوژی مورد بررسی قرار می‌گیرد. یکی از نمونههای رایج سیتوپاتولوژی پاپ اسمیر است که برای تشخیص زودهنگام سرطان دهانه رحم به‌کار می‌رود.
4. آسیب شناسی قانونی (Forensic pathology)
این زیر شاخه از انواع آسیب شناسی شامل معاینه پس از مرگ جسد برای شناخت علت مرگ با استفاده از فرآیندی به نام کالبد شکافی (Autopsy) است.
کالبد شکافی، یک روش جراحی تخصصی است که توسط آسیب شناس انجام می‌شود و شامل معاینه کامل جسد به منظور تعیین علت و نحوه مرگ و ارزیابی هر گونه بیماری یا آسیبی است که ممکن است وجود داشته باشد.
هدف اصلی این فرآیند، شناسایی علت مرگ، بررسی وضعیت سلامتی فرد قبل از مرگ و ارزیابی اینکه آیا تشخیص و درمان پزشکی انجام شده قبل از مرگ مناسب بوده یا نه، است. در این بررسی، ظاهر خارجی جسد ابتدا برای بررسی وجود زخم یا خفگی مورد ارزیابی قرار می‌گیرد. سپس مراحل جراحی آغاز شده و اندام‌های داخلی بررسی می‌شوند تا ببینند آیا آسیب‌های داخلی وجود دارد و ارتباطی بین آسیب‌های خارجی و داخلی وجود دارد یا خیر.
5. آسیب شناسی پوست (Dermatopathology)
این زیر شاخه نیز به مطالعه بیماری‌های پوستی می‌پردازد. در واقع، درماتوپاتولوژی نوعی آسیب شناسی جراحی است که بر روی پوست و سیستم پوششی تمرکز دارد.
6. آسیب شناسی عصبی (Neuropathology)
متخصصان نوروپاتولوژی بیماری‌های درون سیستم عصبی مانند ام اس، آلزایمر و تومورهای مغزی را مورد مطالعه قرار می‌دهند.
7. آسیب شناسی ریوی
متخصصان این حوزه به طور خاص بر تشخیص بیماری‌های نئوپلاستیک و غیرنئوپلاستیک ریه‌‌ها تمرکز دارند.
8. آسیب شناسی کلیه
هنگام تشخیص و تعیین نوع بیماری‌های کلیوی مانند تشخیص گلومرولونفریت، بیماری‌های بینابینی و ارزیابی پیوند کلیه، آسیب شناسان کلیه نقش مهمی را بر عهده دارند. آن‌ها اغلب با نفرولوژیست‌ها و جراحان پیوند برای به دست آوردن نمونه های تشخیصی کار می‌کنند.
در آسیب شناسی بالینی چه آزمایش‌هایی انجام می‌شود؟
پاتولوژی بالینی که از انواع آسیب شناسی به شمار می‌آید، به عنوان پزشکی آزمایشگاهی نیز شناخته می‌شود. آسیب شناسی بالینی از طریق تجزیه و تحلیل آزمایشگاهی مایعات و بافت‌های بدن، به شناسایی بیماری‌ها، بررسی عملکرد اندام‌ها و نظارت بر اثربخشی درمان‌ها می‌پردازد. به عنوان مثال، نمونه‌‌هایی از اطلاعاتی که آزمایشگاه‌های پاتولوژی بالینی ممکن است ارائه دهند، شامل شمارش سلول‌های خون، تست لخته شدن خون و بررسی الکترولیت‌های بدن می‌شود. این شاخه برای بسیاری از بیماری‌های مزمن، حاد و نادر، اطلاعات حیاتی فراهم می‌کند.
زیرشاخه‌های اصلی آسیب‌شناسی بالینی عبارتند از:
1. بیوشیمی بالینی (Clinical Biochemistry)
آسیب شناسی شیمیایی که شیمی بالینی نیز نامیده می‌شود، شامل تجزیه و تحلیل شیمیایی مایعات بدن مانند خون (سرم و پلاسما) و ادرار از طریق آزمایش و مطالعات میکروسکوپی است. پارامترهایی مانند گلوکز، اوره، الکترولیت‌ها، آنزیم‌های کبدی، چربی خون، هورمون‌ها، داروها و نشانگرهای تومور در آزمایش‌های بیوشیمی بالینی اندازه‌گیری می‌شوند.
این اطلاعات می‌تواند به شناسایی بیماری‌های قلبی، دیابت، نارسایی کلیوی یا اختلالات متابولیک کمک کند. به عنوان مثال، یک بیوشیمیست ممکن است سطح کلسترول و تری‌گلیسیرید را برای تعیین خطر بیماری قلبی ارزیابی کند. آن‌ها همچنین ممکن است به دنبال نشانگرهای تومور، ویتامین‌ها ، سموم، داروها و مواد مخدر بگردند و میزان آن‌ها را در خون اندازه گیری کنند.
هماتولوژی یا هماتوپاتولوژی که از مهم‌ترین انواع آسیب شناسی به شمار می‌آید، به بررسی و تشخیص بیماری‌های خونی می‌پردازد و با جنبه‌های مختلف بیماری مرتبط است که بر خون تأثیر می‌گذارد. در هماتولوژی سلول‌های خونی (گلبول‌های قرمز، سفید، پلاکت‌ها) و اختلالات آن‌ها مانند کم‌خونی، سرطان‌های خونی (مانند لوسمی)، مشکلات انعقاد و بیماری‌های مغز استخوان مورد بررسی قرار می‌گیرد.
یکی دیگر از حوزه‌های هماتولوژی پزشکی، انتقال خون است که در این حوزه انجام گروه‌بندی خون، تطبیق متقابل برای سازگاری خونی و مدیریت فرآورده‌های خونی انجام می‌گیرد. نمونه‌‌ای از آزمایشی که هماتولوژیست‌ها ممکن است انجام دهند، آزمایش لخته شدن خون است تا بررسی کند که دوز وارفارین بیمار نیاز به تغییر دارد یا مناسب است.
2. هماتولوژی (Hematology)
این زیر شاخه اغلب به آسیب شناسی ایمنی نیز معروف است و به مطالعه اختلالات سیستم ایمنی می‌پردازد.
در ایمونوپاتولوژی، آزمایش‌هایی مانند شناسایی آلرژی‌ها، بررسی اختلالات خودایمنی (مثل آرتریت روماتوئید و لوپوس) و بررسی پاسخ بدن به پیوند اعضا انجام می‌شود. تست‌های معروفی مانند ELISA و ANA در این زمینه کاربرد دارند.
3. ایمونوپاتولوژی (Immunopathology)
4. میکروب شناسی یا میکروبیولوژی (Microbiology)
میکروبیولوژی به بررسی بیماری‌های ناشی از عوامل پاتولوژیک مانند باکتری‌ها، ویروس‌ها، انگل‌ها و قارچ‌ها در نمونههای خونی، ادراری، تنفسی، یا بافتی می‌پردازد. علاوه بر شناسایی عامل عفونت، تعیین حساسیت دارویی میکروارگانیسم‌ها نیز در این بخش انجام می‌شود که در انتخاب درمان مناسب اهمیت دارد.
از دیگر زمینه‌های میکروب شناسی می‌توان به کنترل شیوع عفونت‌ها و مطالعه در مورد مشکلات ناشی از مقاومت به آنتی‌بیوتیک‌های باکتریایی اشاره کرد. یکی از وظایف اصلی میکروب شناسان این است که اطمینان حاصل کنند داروهای ضد میکروبی به طور مناسب تجویز و استفاده می‌شوند.
آسیب‌شناسی مولکولی چگونه به تشخیص دقیق‌تر بیماری کمک می‌کند؟
آسیب شناسی مولکولی یک شاخه چند رشته ای از انواع آسیب شناسی است که بر مطالعه بیماری در سطح زیر میکروسکوپی و مولکولی تمرکز دارد. این شاخه از آسیب شناسی بر مطالعه و تشخیص بیماری از طریق بررسی مولکول‌ها در اندام‌ها، بافت‌ها یا مایعات بدن تأکید دارد.
این حوزه با ترکیب دانش ژنتیک، زیست‌شناسی مولکولی و بیوشیمی، امکان بررسی دقیق‌تر ساختارهای سلولی، تغییرات ژنتیکی و عملکرد مولکولی بافت‌ها را فراهم می‌سازد. برخی تکنیک‌هایی که در آسیب شناسی مولکولی استفاده می‌شوند، شامل واکنش زنجیره‌ای پلیمراز (PCR) برای افزایش تعداد DNA، برچسب گذاری فلورسانس، تصویربرداری کاریوتیپ کروموزوم‌ها و ریزآرایه‌های DNA (نمونههای کوچک DNA قرار داده شده روی بیوچیپ‌ها) هستند.
دقت در آسیب شناسی مولکولی
این روش‌ها امکان شناسایی تغییرات بسیار جزئی در ژن‌ها یا بیان ژنی را فراهم می‌کنند که معمولاً با روش‌های تصویربرداری یا بیوپسی‌های معمول قابل تشخیص نیستند.
کاربردهای بالینی پاتولوژی مولکولی
- تشخیص زودهنگام سرطان‌ها و شناسایی نوع دقیق تومور با استفاده از مارکرهای مولکولی
- ارزیابی بیومارکرها برای پیش‌بینی پیشرفت بیماری و پاسخ به درمان
- شناسایی بیماری‌های ژنتیکی ارثی یا اکتسابی
- کمک به طراحی درمان‌های شخصی‌سازی‌شده با هدف افزایش اثربخشی و کاهش عوارض جانبی
آسیب شناسی مولکولی به ویژه در تشخیص سریع بیماری‌های ویروسی(مانند تست‌های PCR در تشخیص کووید-۱۹)، تومورها، اختلالات ژنتیکی و مقاومت‌های دارویی نقش حیاتی دارد. این شاخه، آینده‌نگرانه‌ترین حوزه در پاتولوژی مدرن است که می‌تواند به بهبود نتایج درمان و ارتقای مراقبت سلامت کمک کند.
پاتولوژی ژنتیک چیست و چه ارتباطی با بیماری‌های ارثی دارد؟
آسیب شناسی ژنتیک یکی از انواع آسیب شناسی مولکولی محسوب می‌شود که بر عوامل ژنتیکی دخیل در ایجاد، پیشرفت و درمان بیماری‌ها تمرکز دارد. این شاخه بررسی می‌کند که چگونه تغییرات ژنتیکی می‌تواند منجر به شرایط مختلف سلامت در سطوح بافتی، سلولی و مولکولی شود. این شاخه نوظهور با رشد سریع در حوزه تشخیص دقیق و پیشگیری از بیماری‌های ارثی، زمینه‌ساز تحولات بزرگی در پزشکی شخصی، شده است.
آسیب شناسی ژنتیک به سه شاخه اصلی تقسیم می‌شود:
1. سیتوژنتیک
2. ژنتیک بیوشیمیایی
این رشته شامل تحلیل مسیرهای متابولیکی در بدن برای شناسایی اختلالات ژنتیکی مانند فنیل‌کتونوری، گالاکتوزمی و بیماری‌های ذخیره‌ای لیزوزومی است.
به عبارت دیگر، ژنتیک بیوشیمیایی، فرآیندهای بیوشیمیایی و مواد موجود در بدن را برای تشخیص اختلالات ژنتیکی تجزیه و تحلیل می‌کند.
3. ژنتیک مولکولی
در اینجا، تمرکز بر شناسایی و تجزیه و تحلیل جهش‌های ژنی که باعث بروز بیماری‌های ژنتیکی می‌شوند، است. توالی‌یابی ژن، PCR و تکنولوژی‌های پیشرفته مانند NGS از ابزارهای رایج در این حوزه هستند.
به طور کلی، آسیب شناسی ژنتیک مولکولی شامل انجام آزمایش‌هایی بر روی کروموزوم‌ها، نشانگرهای بیوشیمیایی و نمونههای DNA به دست آمده از مایعات و بافت‌های بدن برای تشخیص بیماری‌های ژنتیکی است.
کاربردهای پاتولوژی ژنتیک
- تشخیص بیماری‌های ارثی مانند فیبروز کیستیک، دیستروفی عضلانی و تالاسمی
- شناسایی ناقلان ژن‌های معیوب در مشاوره‌های ژنتیکی پیش از ازدواج یا بارداری
- کمک به درمان‌های هدفمند در بیماری‌های ژنتیکی و سرطان‌ها
پاتولوژی ژنتیک نقش کلیدی در پزشکی آینده دارد، به طوری که موجب به تشخیص سریع‌تر، پیشگیری مؤثرتر و درمان‌های شخصی‌سازی شده بر پایه اطلاعات ژنتیکی بیمار می‌شود.
پاتولوژی دیجیتال یک حوزه نوظهور در ارزیابی کمی پاتولوژیک به شمار می‌آید که شامل دیجیتالی کردن لام‌ها، سیستم‌های تصویربرداری نوین، اسکنرهای تمام اسلاید و تحلیل مبتنی بر هوش مصنوعی (AI) می‌شود. از این طریق، نه تنها می‌توان اطلاعاتی فراتر از درک بصری انسان استخراج کرد، بلکه تصاویر و داده‌ها می‌توانند برای آموزش از راه دور، تحقیق، مشاوره و تشخیص، ذخیره و به اشتراک گذاشته شوند.
این شاخه شامل استفاده از فناوری دیجیتال برای تبدیل اسلایدهای شیشه‌ای سنتی به تصاویر دیجیتال با وضوح بالا است. مولفه‌ها و کاربردهای کلیدی آن عبارتند از:
پاتولوژی دیجیتال چگونه دقت تشخیص را افزایش می‌دهد؟
1. تصویربرداری کامل اسلاید (WSI):
2. ذخیره سازی و مدیریت داده‌ها
3. همکاری از راه دور
این فناوری، اسلایدهای شیشه‌ای را اسکن می‌کند تا تصاویر دیجیتالی با وضوح بالا تولید کند که آسیب شناسان می‌توانند روی صفحه‌ی کامپیوتر آن را مورد تجزیه و تحلیل قرار دهند.
آسیب شناسی دیجیتال امکان ذخیره‌سازی و بازیابی کارآمد تصاویر و داده‌های آسیب شناسی را فراهم می‌کند و دسترسی آسانتر و اشتراک گذاری اطلاعات در بین متخصصان پزشکی را تسهیل می‌کند.
آسیب شناسان می‌توانند از هر کجا به اطلاعات پاتولوژی بیماران دسترسی داشته باشند و آن‌ها را بررسی کنند. این امر امکان ایجاد تله پاتولوژی و مشاوره از راه دور را میسر می‌کند.
4. تحلیل خودکار
5. آموزش
6. تحقیق و توسعه
آسیب شناسی دیجیتال می‌تواند هوش مصنوعی (AI) و ابزارهای یادگیری ماشین را برای کمک به تجزیه و تحلیل تصاویر، کمک به شناسایی الگوها و تشخیص خودکار مورد استفاده قرار دهد.
پاتولوژی دیجیتال بستری قدرتمند را برای آموزش دانشجویان پزشکی و متخصصان آسیب شناسی از طریق مطالعات تعاملی و ارائه اسلایدهای مجازی فراهم می‌کند.
آسیب شناسی دیجیتال، محققان را قادر می‌سازد تا مجموعه داده‌های بزرگی از تصاویر آسیب شناسی را برای پیشرفت در روش‌های تشخیصی و درک مکانیسم‌های بیماری مورد تجزیه و تحلیل قرار دهند.
به طور کلی، آسیب شناسی دیجیتال کارایی، دقت و دسترسی به خدمات آسیب شناسی را در مراقبت‌های پزشکی مدرن افزایش می‌دهد.
خلاصه مطلب
انواع آسیب شناسی با گستره‌ای وسیع از روش‌ها و تکنولوژی‌ها، هسته مرکزی فرآیندهای تشخیص و درمان مدرن را تشکیل می‌دهد. شناخت دقیق شاخه‌های مختلف آن می‌تواند به بهبود فرآیند درمان و تصمیم‌گیری آگاهانه در حوزه سلامت منجر شود.
پارس ژن پویا
در پارس ژن، ما با بهره‌گیری از سال‌ها تجربه تخصصی و همکاری با برندهای برتر جهانی، مجموعه‌ای کامل از نرم‌افزارها، تجهیزات و راهکارهای حرفه‌ای را برای آزمایشگاه‌های پاتولوژی فراهم کرده‌ایم. اگر به دنبال اسکنرهای دیجیتال، سیستم‌های آنالیز بافت یا نرم‌افزارهای مدیریت اسلاید هستید، پارس ژن پاسخگوی نیازهای تخصصی شما است. همین حالا از بخش محصولات پاتولوژی بازدید کرده و برای دریافت مشاوره اختصاصی با کارشناسان ما در تماس باشید.
منابع: study،my.clevelandclinic، news-medical